Isingeniso

Inhloso yalesisichazamazwi icacile uma ofundayo ebala zonke iziqondiso eziqukethwe kulesisichazamazwi. Ukukhethwa kwamabala, ukwethulwa kwawo lokuchazwa kwawo konke kuhlose ukugcwalisa izinjongo ezithile ezendlalwa phansi mandulo kokusungulwa kwalo umsebenzi. Uma ungabala konke okumunyethwe yiziqondiso ezilapha kuchazwe ngokucacileyo zonke injongo zokwethulwa kwalo umsebenzi. Lesisichazamazwi ngesakuqala nqa kuluhlu lwezichazamazwi ezizayo. Njengesakuqala lesisichazamazwi sikhangelele ukusetshenziswa ngumuntu wonke nje jikelele kodwa ikakhulu abafundi besekhondari kusiya emfundweni yemakolitshini.

Imbali Yolimi LwesiNdebele

Akulula ukulanda indaba yolimi laloba yiluphi. Kungakho-ke lapha sichaya imbali yokulotshwa kolimi lwesiNdebele. Loba kunjalo sifumana ukubana lapho ukhuluma ngolimi oluthile uyabe ukhuluma ngalesosizwe esikhuluma lololimi. Lalapha kunjalo, kulandiswe lendaba yamaNdebele ngoba imbali yokulotshwa kwesiNdebele ithekelene lembali yalabo abakhuluma isiNdebele. IsiNdebele sonalesi esiqukethwe kulesisichazamazwi ngolunye lwendimi zesiNguni. Ezinye indimi zesiNguni zigoqela isiZulu, isiSwati, isiXhosa lesiNdebele sakwaNdebele eGauteng. Zonke lezizindimi zikhulunywa eZansi Afrika leSwazini. Phakathi kwazozonke izindimi zesiNguni isiNdebele lesi esilotshwe lapha lesiZulu zincikelene kakhulu okokuthi kwezinye impawu zolimi kubanzima ukuwudala umehluko phakathi kwalezindimi zombili.

Isizwe samaNdebele sasungulwa yiNkosi yoHlanga uMzilikazi Khumalo ngemva kokuhlubuka kuTshaka owayebusa isizwe sakwaZulu. Indaba yokuhlamuka kukaMzilikazi kuTshaka ikhona ezingwalweni ezithile kanti futhi ivele iyindaba eyaziwayo egogoswe yizizwe zombili. UMzilikazi wasuka lehlekanyana labantu kwaZulu njalo ngalesosikhathi babesaziwa ngokuthi ngamaKhumalo. uMzilikazi wadabula amahlathi esuka khona ezansi ehamba ebutha izizwe ayezikhulela empini esakha esakhe isizwe. Abantu ababutha kakhulu engakangeni kweleZimbabwe ngabeSuthu yikho ke bafika bagabhela abeNguni ababesuke kwaZulu loMzilikazi. Ngalesosikhathi isizwe sikaMzilikazi sasesisaziwa ngokuthi ngamaNdebele. Akulakuvumelana ukuthi igama elithi Ndebele ladabuka njani.

Khonapho kubo 1838 amaNdebele kaMzilikazi angena kweleZimbabwe. Lakhona akazange ame uMzilikazi ukwakha isizwe sakhe ngokubutha ezinye izizwe esakha ngazo isizwe sikaMthwakazi, njengoba sibizwa njalo isizwe samaNdebele. Zinengi kakhulu izizwe azibutha kweleZimbabwe asingeke saziqeda kodwa singabalisa ezinye zakhona ezithi AbeNyubi, amaNanzwa, amaKhalanga, amaShona, amaTonga, lazozonke nje izizwe ezazifunyelelwa ngamabutho kulolonke eleZimbabwe abuye ayothumba koLewanika eZambia lakoKhama eBotswana. Abantu ababuthwa nguMzilikazi esengene kulelilizwe banengi kakhulukazi okokuthi bagabhela amaNguni labeSuthu ngokuphindaphindiweyo. Bonke lababantu yibo okhokho babantu abangamaNdebele lamuhla. Ngakho kunzima ukuchaza ukuthi kanti amaNdebele avele angobani ngoba phela athakwe ngezizwana zonke, okuwahlanganisayo yimbali yesizwe lolimi isiNdebele. Njengokuba zonke lezizizwe ezabumba amaNdebele zazivele zilendimi zazo kwenzeka ukubana amanye amabala angene esiNdebeleni abengamabala asetshenziswa lulimi. Indlela isiNdebele esikhulunywa ngayo kuveza sobala izizwe ezibumba lesisizwe.

Kunzima ukutsho ngoqotho ukuthi ulimi lwaguquka lapha lwaba yikuthi lokuthi nxa lololimi lungalotshwanga phansi. Ulimi lwesiNdebele lwaqala ukulotshwa ngabanali beLondon Missionary Society eNyathi ngo1863. Lababanali kwakunguJohn S. Moffat loWilliam Sykes loThomas Morgan Thomas. Ngaphandle kokubakhumbula lababanali njengabasunguli bokulotshwa kwesiNdebele kumele sibakhumbule njalo ukuthi bakhetha ukuthi isiNdebele sibhalwe sitshiyane lesiZulu. Lokhu kuqakathekile ukuthi sikunanzelele ngoba phela indimi zombili lezi ziyafana kakhulu kanti futhi isiNdebele seyame kakhulu esiZulwini ekufundisweni ezikolo.

Abanali laba bakhetha ukupela isiNdebele ngendlela engafani lesiZulu ngabomu lokhu nanku babevele sebelengwalo zesiZulu. Imbali yezipele zesiNdebele yimbali yokufana lokungafani kwesiNdebele lesiZulu. Isinqumo esenziwa yilababanali lalamhla lokhu impumela yaso lokhu ibonakala ekulotshweni kwesiNdebele. Lalamhlalokhu kulezipele ezingavunywa ngabalobi bonke kanti njalo manengi amabala alezipele okusobala zingaguquguqulwa nje kusiya ngomlobi. Njengokuba isiNdebele sifundiswa ndawonye lesiZulu eZimbabwe, kanti lengwalo ezithenjiweyo kwande ezesiZulu ngakho isiZulu laso silesandla ekuthini isiNdebele silotshwa njani. Imbali yokulotshwa kwesiNdebele incikene lembali yamaNdebele ngaleyondlela.