Ukuma Kohlelo LwesiNdebele

Kuqakathekile ukuthi ofundayo azwisise ukuthi uhlelo lolimi lwesiNdebele lumi njani ukuze aphathiseke ekusebenziseni isichazamazwi. Kungadingeka ugwalo olugcweleyo ukuchaza uhlelo lolimi ngakho lapha sichaze nje kuphela ngamafitshane ukuze ofundayo aphathiseke ekusebenziseni isichazamazwi. Kuqakathekile njalo ukuzwisisa amagama asetshenziswayo lapha ngoba asimagama owathola enkulumeni yansukuzonke. Nanzi impawu zenkulumo eziyizo esizichazileyo lapha ngamafitshane:

Ibizo

Ibizo ligama elikhomba into esingayibona loba engeke sayibona. Emutshweni ibizo lingaba ngumenzi kumbe umenziwa. Amabizo esiNdebele akhiwe ngeziqalo kanye leziqu.

Iziqalo zamabizo

Iziqalo yizo eziveza ukubana ibizo likhomba ubunye loba ubunengi, njegalokhu:

Amabizo ahlelwe ngezigaba zawo kusetshenziswa iziqalo zamabizo njengalokhu okuvezwe ngaphansi.

Uhlelo Lwezigaba Zamabizo

Loluluhlu lweziqalo zamabizo lwasungulwa yingcwethi yezindimi zabaNsundu uCarl Meinhorf onguye owaqala ukuhlela amabizo ngezigaba zawo. Izigaba 16, 17 lo 18 ayisimabizo kodwa yizandiso zendawo.

Iziqu Zamabizo

Loba nje iziqu zingavezi ukubana ibizo lichaza ubunye loba ubunengi njalo zingaphathisi ekuhlelweni kwamabizo ngezigaba zawo, iziqu yizo eziqukethe ingcazelo yebizo. Kodwa ingcazelo ekhonjwa libizo icaca kuphela nxa sekufakwe isiqalo esifaneleyo. Isiqu singathatha-ke iziqalo ezehlukeneyo sikhomba amabizo ahlukeneyo kodwa elobudlelwano obuthile kungcazelo.

Isakhi sokunciphisa

Iziqu zamabizo zingajobelela isakhi sokunciphisa esingu -ana loba

-anyana njengalokhu:

Kumele sinanzelele ukuthi wonke amabizo acina ngonkamisa -a, -e, -i bayasuswa onkamisa sijobelele u-ana, kuthi acina ngo -o, loba -u bayasuswa besekufakwa isakhi -wana. Kwamanye amabizo lesisakhi sokunciphisa sikhokhelela ekulwangiseni njengalokhu:

Isakhi sesikhuliso -kazi

Amabizo amanengi angajobelela isakhi sesikhuliso njengalokhu:

Isakhi sobulilikazi -kazi

Amabizo akhomba izinto eziphilayo angajobelela isakhi sobulilikazi njengalokhu:

Amabizo Avela Kwezinye Incezu Zenkulumo

Amabizo ayakhiwa kusetshenziswa ezinye incezu zenkulumo njengalokhu:

Amabizombaxa

Akhona amabizo akhiwa ngokusebenzisa incezu ezehlukeneyo zenkulumo abizwa athiwe ngamabizombaxa. Nanzi izibonelo zawo:

Isabizwana soqobo

Isabizwana ligama elisetshenziswa esikhundleni samabizo, lime njalo lenze umsebenzi webizo. Silakho ke ukuthi sithi isabizwana ligama elisabizo. Isabizwana soqobo luhlobo lwesabizwana esilakho ukusibona ngesijobelelo saso u-na. Nanzi izibonelo zawo:

Kuqakathekile ukuthi siphawule ukuthi isabizwana lesi sisisebenzisa kakhulukazi emtshweni uma sifuna ukugcizelela inkulumo.

Isenzo

Isenzo ligama elikhomba okwenziwa ngusobizo. Izibonelo zezenzo emutshweni nanzi:

Umntwana uya khala
Unina u theza inkuni
Umtshova u gijima kakhulu.

Umsuka Wesenzo

Umsuka wesenzo yiyona nsika yesenzo lapho izakhi ezinjengezijobelelo lezivumelwano ezixhunywa khona. Umsuka wesenzo yiwona oqukethe okukhonjwa yisenzo. Nanzi izibonelo zemisuka yezenzo:

Isiqu Sesenzo

Ungafaka unkamisa wokucina -a kumsuka wesenzo wakha isiqu sesenzo njengalokhu:

Isiqu sesenzo sipha ingcazelo egcweleyo yesenzo kukanti umsuka ukhomba nje kuphela ukuthi isenzo sitshoni.

Izivumelwano

Ubudlelwano phakathi kwesenzo losobizo budalwa yizakhi ezithiwa yizivumelwano zenhloko, nanzi izibonelo zezivumelwano zenhloko:

Abadala bahamba kancinyane
Isigoga sihamba ngenqola
Ithole lihamba lonina.

Sizananzelela ukuthi isakhi sesivumelwano senhloko sifana lesiqalo sebizo.

Kwesinye isikhathi siyasebenzisa lesivumelwano sikamenziwa njalo lesisivumelwano siza phambi kwesivumelwano senhloko. Isivumelwano sikamenziwa sivumelana lesiqalo sebizo elingumenziwa njengalokhu:

Umfana uyalikhaba ibhola
UThembize wazidobha iziwiji.
Yena uyasigamula isihlahla

Impambosi Zesenzo

Impambosi zesenzo yizijobelelo ezingena phambi komsuka wesenzo lonkamisa wokucina ongu -a. Impambosi zesenzo zipha imiqondo etshiyeneyo engakhonjwa yisenzo kusiya ngokuthi kusetshenziswe yiphi impambosi.

Inkathi

Inkathi esiNdebeleni siyithola ezenzweni ngoba kulapho izakhi zenkathi ezixhunywa khona. IsiNdebele silenkathi yamanje lenkathi edluleyo lenkathi ezayo. Nanzi ezinye zezakhi zenkathi:

Inkathi Ezayo: -za-, -ya- -zo-, -yo-

Inkathi Edluleyo: -a-

Inkathi Yamanje Esaqhubeka: -ya-

Inkathi Esanda kudlula: -ile, -e.

Izakhi zenkathi silakho ukuzehlukanisa kabili. Kukhona izakhi zenkathi ezivumayo [+ve] lezakhi zenkathi ezilandulayo [-ve]. Nanzi izibonelo ezilandelayo eziphawula lokhu:

Izibanjalo

Kulamagama asebenza njengezenzo emutshweni kodwa wona engasizenzo njengalokhu:

Umfowabo ulisela
Nguye okhulumayo
Abantwana bakhonkothwa yizinja.

Amagama la athiwa yizibanjalo. Nanzi izakhi zezibanjalo:

Uzananzelela ukuthi izibanjalo zakhiwa zithathelwa emabizweni, ezabizwaneni lezichasisweni.

Izenzukuthi

Isenzukuthi siyisilandiso emutshweni njengesenzo lesibanjalo kodwa sona sehlukile kulalezizimpawu zenkulumo ngenxa yokubunjwa kwaso lendlela esilandisa ngayo. Isenzukuthi siyagcizelela njalo sipha umfutho walokho esikuchazayo njengalokhu:

kuluhlaza tshoko
kuthule zwi
kwavumbuluka vumbuvumbu.

Singasehlukanisa kabili isenzukuthi ngokwakhiwa kwaso sinanzelela ukuthi kulezenzukuthi zemvelo esingake satsho ukuthi zithathelwe kuziphi impawu zenkulumo. Ezinye zezenzukuthi zemvelo zigoqela lezi:

Inengi lezenzukuthi ngezibunjwa ngezinye incezu zenkulumo ikakhulu amabizo lezenzo. Izakhi zezenzukuthi yilezi: -iyani(e) lo -i . Nanzi izibonelo zezenzukuthi ezibunjwa emabizweni lezenzweni:

Izichasiso

Isichasiso ligama elichaza ibizo noma isabizwana emtshweni. Kufanele njalo ukuthi isichasiso sandulelwe libizo kumbe isabizwana elisichazayo kulowo mutsho. Kukhona ukuthi izichasiso zizihambele zodwa kungela mabizo noma izabizwana. Zonke izichasiso zakhiwe ngezakhi ezimbili, ezithi isivumelwano kanye lesiqu. Uhlobo lunye ngalunye lwesichasiso lulezivumelwano zalo. Nanzi inhlobo zesichasiso esilazo:

isiphawulo, isibaluli, inani, ubumnini

Isiphawulo

Njengezichasiso zonke, isiphawulo silezakhi ezimbili, isivumelwano lesiqu. Izivumelwano zesiphawulo sizakha ngokuqalisa ngesakhi sokuchasisa u a eziqalweni zamabizo. Nanzi izibonelo:

Nanzi iziqu esilakho ukuzisebenzisa lezivumelwano zesiphawulo:

Kuqakathekile ukuthi unanzelele ukuthi isiphawulo sisetshenziswa emtshweni losobizo esimchazayo njalo esimlandelayo njengalokhu:

(a) Abafana abakhulu bonke sebekhonjiwe.
(b) Umama usithengele izigqoko ezintsha .

Silakho njalo ukusebenzisa isiphawulo lesijobelelo sesinciphiso -ana loba -anyana, kanti njalo isiphawulo esiyisinciphiso siyalandela ibizo eliyisinciphiso. Nanzi izibonelo:

(a) EHarare izipatsha sezinenganyana .
(b) Umfanyana omubana elimtshoyo ngulo osanda kufika.

Silakho njalo ukusebenzisa isakhi sesikhuliso u-kazi leziphawulo ezimbalwa kanti futhi iziphawulo ezilalesi sijobelelo zingalandela ibizo eliyisikhuliso njengalokhu:

(a) Sekulobhinya lapha othi engumahlekehlathini aphinde athwale ingwane enkulukazi .
(b) Lonyaka bakhethe intokazi enhlekazi ekumeleni ubuhle babomama bakuleli.

Isiphawulo silakho ukuguqulwa senziwe isabizwana sokuchasisa kanye lokuba yisibanjalo. Nanzi izibonelo zombili:

(a) Omncane nguye ototozwayo.
(b) Udadewethu mdala kulomkakhe.

Nxa isiphawulo sesenziwe isibanjalo njengaku (b) silakho ukusebenzisa isiphawulo ngokulandula ngokusebenzisa isivumelwano sesibaluli kanye lesakhi sokuphikisa u- nge . Khangala isibonelo esilandelayo:

Umkadadewethu wayefuna umfazi ongemdala .
[ o- isivum. sesibaluli; nge- isakhi sokuphika; mdala isibanjalo].

Nanzelela ukuthi kuzozonke izibonelo ukuhambelana phakathi kukasobizo lesichasiso kuvezwa yizivumelwano. Isiphawulo siyamchaza usobizo noma esephenduke waba yisibanjalo kumbe isandiso.

Isibaluli

Isibaluli njengesiphawulo laso sichaza usobizo. Isibaluli sisetshenziswa losobizo esimchazayo njalo siyamlandela emtshweni. Isibaluli siyamchaza usobizo loba esephenduke waba yisibanjalo kumbe isandiso. Isibaluli laso, njengesiphawulo, sakhiwe ngezingxenye ezimbili, isivumelwano lesiqu. Isivumelwano yiso esikhombisa ubudlelwano phakathi kwesibaluli losobizo esimchazayo.

Izivumelwano zesibaluli ziyafana lezivumelwano zesiphawulo ngaphandle kokuthi ezesibaluli kazilabo omankankana. Nansi isibonelo sokwakhiwa kwezivumelwano zesibaluli zesigaba 1. lesigaba 9:

Kukhona izinhlobo zeziqu esingazisebenzisa lezivumelwano zesibaluli. Nanzi iziqu esilokuzisebenzisa lesivumelwano zesibaluli. Zehlukaniswe zabayimihlobo elandelayo:

a) Kukhona iziqu zesibaluli ezomdabuko ezihlanganisa lezi:

-qotho, -qatha, -banzi, -ngcono, -munyu

b) Izivumelwano zesibaluli zingasetshenziswa njalo leziqu ezikhomba imibala ezihlanganisa lezi:

-mhlophe, -mnyama, -nsundu, -mpofu.

Nanzelela ukuthi emabizweni eyimibala yezinkomo kweqiwa unkamisa wakuqala bese kuqalwa ngesivumelwano sesibaluli njengalokhu:

c) Izivumelwano zesibaluli zingasetshenziswa futhi leziqu zamabizo:

-manzi, -makhaza, -buhlungu, -buthundu.

Phakathi kwemihlobo yeziqu zesibaluli esesizikhangele ngaphambilini, kukhona ethize engasetshenziswa lezijobelelo zesinciphiso u-ana,

-anyana. Nanzi izibonelo:

Upheke utshwala obumunywana .
Uthethe ikhosikazi elimhlotshana elingesibuhle nje.
Ngilethela ithawulo emanzanyana ngesule izandla.

Nanzelela njalo ukuthi kukhona ukulwangisa ekwakheni izinciphiso emagameni athize njenga ku (a) lo (b) kuzibonelo eziphezulu.

Silakho ukusebenzisa iziqu ezithize zesibaluli lesakhi sokukhulisa
-kaz i . Nansi isibonelo:

UThemba ubehamba lesihlophekazi sentombi.

Izivumelwano zesibaluli silakho ukuzisebenzisa futhi lezenzo, iziban-jalo, izandiso, izabizwana zenani -dwa ezikhomba ubunye njengalokhu okulandelayo:

Ungaphi unkanzana osebenzayo ?
Indodana yakhe yinkosi yomuntu.
Kulempahla ezisemfuleni ezitshiywe ngamantombazana ewatsha.
Kufike iqembu elilodwa emncintiswaneni wezolo.

Izivumelwano zesibaluli silakho njalo ukuzisebenzisa leziqu ezihlanganisa lezi ezilandelayo:

Nanzi izibonelo ezimbalwa:

Umntwana ongaka ophendulana labadala!
Lami ngilebhanti lebhulugwe elinje .
Yisilonda esinjani leso esingapholiyo.

Nanzelela ukuthi kukhona iziqu ezithize zesibaluli okungathiwa yiziqu-mbaxa. Nansi isibonelo:

Umongikazi onhliziyo-mhlophe.

Nanzelela ke ukuthi isibaluli, njengesiphawulo, singamchaza usobizo noma eseguquke waba ngolunye ucezu. Zikhona njalo ezinye ingcezu ezihlanganisa amabizo, izabizwana kanye lezibanjalo esingazakha ngezibaluli.

Inani

Inani lalo lilengxenye ezimbili, isivumelwano lesiqu, njengezinye izichasiso. Lakunani ukuhambelana kukasobizo lenani kuvezwa yisivumelwano. Zine iziqu zenani esiNdebeleni.

-phi? -ni? -mbe -nye.

Nanzi izibonelo zesiqu -phi? lesiqu -nye kusigaba 1. lo 4.

Izivumelwano zenani zakhiwa ngokususa unkamisa wakuqala wesiqalo sebizo, ngaphandle kukasigaba 1, 1a lo 6 lapho esiqala khona ngonsingankamisa w - esikhundleni sokuqala ngondebembili u m - okwenziwa esiZulwini.

Nanzi izibonelo zokusetshenziswa kweziqu zenani esiNdebeleni:

Ukhatshwe yiphi idonki?
Ubaba ufike sikhathi bani izolo?
Hambisa mhlawumbe uzamfica engakasuki.
Kule indawo umuzi munye kuphela.

Silakho ukwakha izabizwana lezibanjalo ngenani njengalokhu okulandelayo:

Isabizwana Þ wuphi? ziphi?
Isibanjalo Þ yiziphi? yiluphi?

Ubumnini

Ubumnini yisichasiso esichaza usobizo okumele sihambe laye njalo siyamlandela. Enkulumeni indlela yokulandela kwamagama ilakho ukuguquka isichasiso sandulele usobizo kumbe njalo usobizo atshiywe ngaphandle. Lapho-ke ubumnini buba yisabizwana sokuchasisa. Njengazozonke izichasiso, ubumnini bulengxenye ezimbili, isivumelwano lesiqu. Zonke izivumelwano zobumnini zigcina ngonkamisa -a. Kukhona ke ukulumbana kwabo nkamisa njengalokhu okulandelayo:

Ikhanda la umuntu Þ ikhanda lo muntu.
Inhloko ya inkomo Þ inhloko ye nkomo.

Nanzelela ukuthi kukhona inguquko ethize kubonkamisa. Inguquko le yenzeka ilandela indlela enje:

u a ulumbana lo a kuvele u a : a + a Þ a
u a ulumbana lo i kuvele u e : a + i Þ e
u a ulumbana lo u kuvele u o : a + u Þ o

Izivumelwano zesibaluli sizisebenzisa leziqu ezahlukeneyo. Silakho ukuqalisa ngazo emabizweni njengakuzibonelo eziphezulu u(a) lo (b). Singaqalisa ngazo njalo eziqwini zobumnini ezithathelwa ezabizwaneni. Nanzi izibonelo:

Inkomo yakhe ingene emasimini akithi.
Intombi yami inhle ukwendlula wonke amantombazana.

Silakho njalo ukusebenzisa isivumelwano sobumnini lesabizwana sokukhomba kanye lesabizwana sokuchasisa njengalokhu okulandelayo:

Umntwana walapha useluhlupho.
Umbala welakhe ibhanti ngobomvu

Isivumelwano sobumnini silakho futhi ukusebenza lesandiso. Nansi isibonelo:

Izibungu zaphansi ziyaluma. Þ ( za - phansi ).

Kukhona njalo ezinye izivumelwano ezisetshenziswa uma ngabe ibizo elimele umnini lingelesigaba 1a ubunye. Lezi zivumelwano zakhiwa ngokujobelela isakhi sobumnini - ka esivumelwaneni senhloko. Nanzi izibonelo zesigaba 1. lesigaba 11.

Sinanzelela ukuthi izivumelwano lezi kuqaliswa ngazo emabizweni akhomba umnini, noma nje zona zivumelana lalokho okungokomnini njenga kuzibonelo lezi:

Imfuko kagogo ingaphansi komqamelo.
Udondolo lukakhulu lwephukile.

Izandiso

Izandiso zandisa lokho okwenziwa yisenzo ngokuveza indlela okwenziwa ngayo, lendawo lapho okwenzakala khona kanye lesikhathi lapho lesosenzo esenzakala ngaso. Ngaleyondlela sizehlukanisa kathathu izandiso njengokulandelayo:

Izandiso zendawo

Izibonelo zezandiso zendawo nanzi:

Ngakho izakhi zesandiso sendawo yilezi,

e-.ni
ko-
ku-
o-

Izandiso zenkathi

Izibonelo zezandiso zenkathi nanzi:

Ngakho izakhi zezandiso zenkathi yilezi:

e-..ni
ku-
ngo-

Izandiso zesimo

Izibonelo zezandiso zesimo nanzi:

Ngakho izakhi zezandiso zesimo yilezi:

ng-, njenga-, nganga-, la-,

Kumele unanzelele ukuthi kukhona izandiso zemvelo esingeke satsho ukuthi zathathelwa ngaphi njengalezi:

ntambama, phakade, phakathi, phandle, nini? njani? njalo, nje, impela.

Izihlanganiso

Izihlanganiso zimpawu zenkulumo ezihlanganisa imitsho loba imiqondo emibili ledlula lapho uma isemutshweni munye. Izihlanganiso zimpawu zenkulumo zemvelo ngoba asingeke satsho ukuthi zithathelwa ngaphi kanti futhi loluhlobo lwempawu zenkulumo aluguquki lula. Nanzi izibonelo zezihlanganiso:

kodwa, futhi, kumbe, mhlawumbe, njalo.